با پایان یافتن جنگ ، بسیاری از خانواده‌ها در تلاش برای بازگشت به زندگی عادی هستند؛ اما بازگشت به وضعیت روانی پایدار، به‌ویژه برای کودکان، فراتر از سکوت توپخانه‌ها و خاموشی آژیرهاست.
کودکان به دلایل رشد شناختی، عاطفی و وابستگی شدید به والدین، نسبت به تهدیدات محیطی آسیب‌پذیرتر هستند و در شرایطی مانند جنگ، تجربه‌ای از ترس، ناامنی و حتی آسیب روانی جدی خواهند داشت.
در این مقاله، با تکیه بر پژوهش‌ها و نظریه‌های علمی در حوزه روانشناسی رشد، تروما و کودک، راهکارهایی کاربردی برای کاهش ترس و اضطراب کودکان پس از تجربه جنگ ارائه می‌کنیم.
ترس از جنگ در کودکان: منشأ، نشانه‌ها و تبعات
منشأ ترس در کودکان :
درک کودکان از جنگ با بزرگسالان متفاوت است. آن‌ها توان تحلیل موقعیت‌های پیچیده را ندارند، و اغلب دچار «خطاهای شناختی» مثل تعمیم افراطی، تفسیر فاجعه‌آمیز و احساس گناه می‌شوند.
برای مثال، کودکی ممکن است فکر کند: «موشک آمد چون من کار بدی کردم» یا «اگر مامانم از خانه برود، دیگر برنمی‌گردد».
این افکار از نظر رشدی طبیعی‌اند، اما اگر با حمایت روانی مناسب مواجه نشوند، زمینه‌ساز مشکلات بلندمدت خواهند شد.
نشانه‌های شایع ترس و اضطراب در کودکان پس از جنگ:
کابوس‌های مکرر یا بی‌خوابی
شب‌ادراری یا بازگشت به رفتارهای کودکانه (مانند مکیدن انگشت)
ترس از جدا شدن از والدین
پرهیز از بازی، افت تحصیلی یا کناره‌گیری اجتماعی
رفتارهای پرخاشگرانه یا انفجاری
تقلید از رفتارهای جنگی در بازی (مثلاً بازی با تفنگ، پنهان شدن، ساختن پناهگاه)
طبق گزارش انجمن روانشناسی آمریکا (APA )، اگر این نشانه‌ها بیش از ۴ هفته ادامه داشته باشند، احتمال ابتلا به اختلالات اضطرابی، به‌ویژه ختلال استرس پس از سانحه (PTSD ) افزایش می‌یابد.
مطالعه بیشتر :علائم استرس پس از سانحه چیست
راهکارهای علمی برای کاهش ترس کودکان از جنگ:
1.گفت‌وگوی صادقانه و همدلانه:
یکی از مؤثرترین اقدامات والدین، ایجاد فضایی برای بیان آزادانه احساسات کودک است. کودکان نیاز دارند که ترس‌شان شنیده و تأیید شود، بدون آنکه تحقیر یا بی‌اهمیت تلقی شود.
چگونه حرف بزنیم؟
از کودک بپرسید: «این روزا بیشتر به چی فکر می‌کنی؟ چیزی هست که تو رو نگران کرده باشه؟»
برای او نام‌گذاری احساسات کنید: «به نظر می‌رسه وقتی صدای آژیر رو شنیدی خیلی ترسیدی. این خیلی طبیعیه.»
با ساده سازی واقعیت و پرهیز از اغراق، کمک کنید درک درستی از شرایط داشته باشد.
نکته علمی: نظریه دلبستگی (Bowlby, 1988 )تأکید می‌کند که کودکان در حضور یک "مراقب ایمن"، توان بیشتری برای مدیریت اضطراب دارند. این ارتباط، زیربنای احساس امنیت درونی کودک است.
2.ساختن محیطی امن:
پس از تجربه جنگ، بسیاری از کودکان احساس می‌کنند که دنیایشان غیرقابل پیش‌بینی است. آن‌ها برای بازیابی تعادل روانی، به نظم و ثبات محیطی و خانوادگی نیاز دارند.
راهکارهای کاربردی:
داشتن یک برنامه روزانه ثابت (زمان مشخص خواب، بازی، غذا و مطالعه)
برقراری قوانین رفتاری مشخص، اما با ملایمت
حفظ روال‌های آشنا و روزمره (مثلاً قصه شب، صبحانه خانوادگی)
پژوهش‌ها نشان می‌دهند که در محیط‌های بحرانی، ساختار محیطی اثر مستقیمی بر کاهش اضطراب کودکان دارد .
3. کنترل قرار گرفتن کودک در معرض اخبار و تصاویر جنگی
در عصری که حتی کودکان به‌واسطه گوشی‌های همراه و رسانه‌های اجتماعی در معرض بمباران اطلاعاتی قرار دارند، کنترل این ورودی‌ها نقش کلیدی در محافظت از روان آن‌ها دارد.
اقدامات پیشنهادی:
محدود کردن زمان تماشای تلویزیون یا حضور در شبکه‌های اجتماعی
صحبت کردن درباره‌ی آنچه کودک شنیده یا دیده، و اصلاح سوء‌برداشت‌ها
اطمینان از اینکه کودک در معرض گفت‌وگوهای پرتنش بزرگترها قرار ندارد
انجمن روانپزشکی کودک و نوجوان آمریکا (AACAP ) تأکید دارد که قرار گرفتن مکرر در معرض تصاویر خشونت‌آمیز، ترومای روانی را تشدید می‌کند و حتی در کودکان غیرمستقیم نیز باعث اضطراب مزمن می‌شود.
4. بازی در خانه:
کودکان هیجانات خود را اغلب نه از طریق کلام، بلکه از طریق بازی و نمادسازی بیان می‌کنند. مشاهده‌ی نوع بازی‌های کودک، اطلاعات ارزشمندی درباره وضعیت روانی او می‌دهد.
چطور از بازی‌درمانی در خانه استفاده کنیم؟
ابزارهایی مانند عروسک، خمیر بازی، لگو یا وسایل نقاشی را در اختیار کودک بگذارید.
اگر کودک تمایل به نقش‌آفرینی جنگ دارد، اجازه دهید بازی کند اما با نظارت. سپس با او درباره‌ی شخصیت‌ها و احساساتشان گفت‌وگو کنید.
از او بخواهید داستان بسازد و در مورد "پایان خوش" آن صحبت کند.
طبق مطالعه‌ی Terr (1981)، بازی نمادین به کودک کمک می‌کند موقعیت‌های آسیب‌زا را بازسازی و از طریق آن، کنترل روانی بیشتری به‌دست آورد.
5. تقویت تاب‌آوری
تاب‌آوری به معنای توانایی کودک برای کنار آمدن با شرایط دشوار و رشد روانی در دل بحران‌هاست. این ویژگی ذاتی نیست، بلکه با روش‌های صحیح تربیتی و ارتباطی می‌تواند تقویت شود.
راهکارهای افزایش تاب‌آوری:
الگوسازی: والدینی که با آرامش و منطق بحران را مدیریت می‌کنند، تاب‌آوری فرزندشان را افزایش می‌دهند.
تشویق به حل مسئله در موقعیت‌های روزمره
دادن مسئولیت‌های کوچک به کودک (آبیاری گل‌ها، کمک به جمع کردن میز) برای تقویت احساس کنترل و خودکارآمدی
تقویت مهارت‌های اجتماعی و حمایت‌گیری
6. مراجعه به روانشناس کودک در صورت مشاهده علائم هشداردهنده
همه کودکان ظرفیت یکسانی در پردازش بحران‌ها ندارند. برخی ممکن است با وجود حمایت والدین، همچنان دچار اختلال عملکرد شوند.
علائمی که نیاز به مداخله تخصصی دارند:
تداوم علائم اضطراب بیش از ۴ هفته
گوشه‌گیری شدید، رفتارهای تکراری یا اجتنابی
صحبت درباره‌ی مرگ یا خودآزاری، حتی در بازی
عدم بازگشت به روتین عادی پس از چند هفته
در این شرایط، مراجعه به روانشناس متخصص کودک با تجربه در تروما یا PTSD به‌شدت توصیه می‌شود. درمان‌های مؤثری مانند درمان شناختی-رفتاری ، بازی درمانی کودک‌محور و همچنین سینی شن درمانی می‌توانند کمک شایانی به بهبود وضعیت کودک کنند.
سخن پایانی
در سایه‌ی جنگ، کودکان بیش از همه نیازمند حضور، همدلی، صبر و آگاهی والدین هستند. تجربه جنگ برای کودک تجربه‌ای واقعی از بی‌ثباتی و تهدید است. اما با استفاده از روش‌های علمی، محیطی امن و حمایت عاطفی مستمر، می‌توان به آن‌ها کمک کرد تا به زندگی، بازی، خواب و امید بازگردند.
در صورت نیاز به دریافت مشاوره تخصصی برای فرزند خود، می‌توانید از روانشناسان کودک در مرکز روانشناسی مهرک کمک بگیرید.ما در کنارتان هستیم تا فرزندتان بتواند دوباره با احساس امنیت، کودک بودن را تجربه کند.
